پرسش:
چرا خدا با این که می‌بیند در فلسطین هر روزه هزاران بیگناه را می‌کشد، با قدرت خود اسرائیل را نابود نمی‌کند؟
پاسخ:
با سلام و عرض ادب و احترام
خداوند جهان هستى را بر اساس سنّت هايى آفريده و بر اساس سنّتها و قوانين الهى، جهان هستى و از جمله انسانها اداره مىشوند. اين سنّتها همان گونه كه خداوند در قرآن فرموده است، قابل تغيير و تبديل نيست.
يكى از سنتهاى الهى براى جامعه انسانى آن است كه: «خداوند سرنوشت هيچ گروهى را تغيير نمىدهد، مگر آن كه سرنوشت خويش را تغيير دهند».(1) بر اساس اين سنت الهى، انسانهاى مظلوم اگر بخواهند مغلوب ستمگران واقع نشوند و زير ظلم و ستم و سلطه انسانهاى نابكار و متجاوزان قرار نگيرند، بايد خود بخواهند و پس از خواستن و اراده، گامهاى عملى براى رسيدن به اين هدف را بردارند و شرايط رسيدن به آن را فراهم كرده و موانع را از بين ببرند.
بايد دست از ضعف و سستى و تن به ستم دادن برداشته و هر آنچه را كه براى رسيدن به مقصود و رهائي از ظلم و ستم لازم است ، انجام دهند. اگر قرار بود كه تمام كارها مستقيما از طرف خداوند انجام شود ، ديگر جائي براي آزمايش انسان ها و تلاش و رنج و سختي و مبارزه براي رسيدن به اهداف ارزشمند و ... نبود و اين بر خلاف سنت و قانون الهي است .
اما در مورد مجازات ظالمان و ستمگران مي گوئيم:
اولاً: پاداش و كيفر الهى اختصاص به زندگى اين دنيا ندارد و حيات پس از مرگ (حيات برزخى و قيامت كبرى) نيز ازعرصه مجازات و پاداش و بلكه مجال اصلى آن است.
ثانيا: رفاه پى در پى و مهلت دادن براى گناه - كه در فرهنگ قرآنى به آن «استدراج و امهال» گفته مىشود - خود،كيفر اعمال آنان است كه كيفراخروى را نيز به دنبال دارد.
براى روشن شدن مطلب به نكات زير دقت كنيد:
1- به طور يقين انسان پاداش و كيفر اعمال خود را - هر چند كوچك باشد - خواهد ديد؛ اما از آن جا كه حيات انسان اختصاص به اين دنيا ندارد، اگر عدهاى پاداش و كيفر خود را در اين دنيا نبينند، دليل بر اين نيست كه پاداش و كيفرى ندارند.
2- زندگى دنيا، مجال عمل و تلاش است و آنچه در اين دنيا انجام مىشود حيات اخروى را شكل مىدهد:الدنيا مزرعةالاخرةاما پس از مرگ فرصت عمل به پايان مىرسد و حيات پس از آن، براساس آنچه دراين جاكسب شده رقم مىخورد. پس مجال اصلى پاداش و كيفر، حيات پس از مرگ است.
اين آيه شريفه نيز درباره آخرت است: فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرة شرا يره؛ پس هر كس هموزن ذرهاى نيكى كند آن را خواهدديد و هر كه هموزن ذرهاى بدى كند آن را خواهد ديد(2)
البته اين بدان معنا نيست كه حيات اين دنيا خالى از پاداش و كيفر باشد. چه بسا كسانى پاداش و كيفر اعمال خود را در همين دنيا ببينند؛ اما اين پاداش و كيفر خود- مانند ديگر مظاهر دنيا - وسيله آزمايش و امتحان آنها است و در حيات اخروى آنان نيز موثر است.
3- نعمت بهرهمندى از موهبتهاى دنيا - به عنوان رحمت عام الهى - شامل همه موجودات مىشود و كافران وظالمان به حكم اين كه مخلوقى از مخلوقات خداوند رحمان هستند، از اين نعمت بهرهمنداند و عمل و عقيده زشت وپليد آنان، مانع از اين رحمت عام نمىشود.
نوع نعمتهايى كه ظالمان از آن برخوردارند، از نوع رحمتهاى عام الهى مىباشد كه مواهب دنيوى است.
4- دو سنت الهى ديگر در زندگى انسان جارى است كه مستقيما مربوط به سؤال شما است و آن سنت استدراج وسنت امهال است.
الف) استدراج؛ يعنى، امداد اهل باطل در جهت باطل و سرازير كردن نعمتهاى دنيا بر آنان تا قدم به قدم و درجه به درجه بر كفر و ظلم خود بيفزايند و استحقاق عذاب الهى را بيابند.
پارهاى از آيات بر اين سنت دلالت دارد: فلما نسوا ما ذكّروا به فتحنا عليهم ابواب كل شىء حتى اذا فرحوا بما اوتوااخذناهم بغتة فاذاهم مبلسون فقطع دابرالقوم الذين ظلمو؛ همين كه آنچه را به يادشان آورده بوديم به فراموشى سپردند، درهاى همه را بر آنان گشوديم و چون به آنچه يافته بودند شادمان شدند ناگهان بگرفتيمشان و يكباره درمانده و نوميد شدند و گروهى كه ستم مىكردند ريشهكن شدند(3)
و نيز فرمود: ولولا ان يكون الناس امّة واحدة لجعلنا لمن يكفر بالرحمن لبيوتهم سقفا من فضّة و معارج عليها يظهرون ولبيوتهم ابوابا و سررا عليها يتكؤن و زخرفا و ان كل ذلك لمّا متاع الحياة الدنيا والاخرة عند ربك للمتقين؛ واگر نه آن بودكه همه مردم در انكار خداوند امتى واحد شوند (همه كافر شوند) قطعا براى خانههاى آنان كه به خداى رحمان كفر مىورزيدند، سقفها ونردبانهايى از نقره كه به آنها بالا روند قرار مىداديم و براى خانههايشان نيز درها و تختهايى كه بر آنها تكيه زنند و زر و زيورهاى ديگر نيز [قرارمىداديم [همه اينها جز متاع زندگى دنيا نيست و آخرت پيش پروردگار تو براى پرهيزگاران است (4
استدراج سه منشأ (فلسفه) دارد:
يكم: استدراج نتيجه وضعى رفتار خود كافران و ظالمان است. حالت طبيعى گرايش به دنيا جمع و تصاحب دنيااست. پس در واقع استدراج دامى است كه آنان خود براى خود پهن كرده و در آن گرفتار مىشوند.
دوم: برخى از كفار و ظالمان هستند كه لياقت سعادت اخروى را به كلى از دست دادهاند: والاخرة عند ربك للمتقين؛ و آخرت پيش پروردگار تو براى پرهيزگاران است (5).
اينان اگر در اين دنيا عمل نيكى انجام دهند، پاداش آن عمل نيك در همين دنيا به آنها داده مىشود تا ظلمى متوجه آنان نشده باشد. اما بهره آنها از رحمت الهى، فقط در همين دنياى فانى است؛ چرا كه لياقت سعادت اخروى را از دست دادهاند.
سوم: استدراج، خود نوعى امتحان محسوب مىشود؛ هم امتحان براى كافران و ظالمانى كه گرفتار استدراج مىشوند و هم امتحان براى مؤمنانى كه نعمتهاى دنيوى كافران را مشاهده مىكنند و شكى به دل راه نمىدهند.
ب ) امهال؛ يعنى، مهلت دادن. خداوند متعال براى رعايت يك سلسله مصالحى كه ما از برخى از آنها ناآگاهيم، در عقوبت اهل باطل تعجيل نمىكند؛ بلكه به آنان فرصت و مهلت مىدهد.
امورى را مىتوان به عنوان فلسفه امهال نامبرد:
اول: امهال به همان فلسفه استدراج باشد:
خداوند مىفرمايد: ولايحسبن الذين كفروا انما نملى لهم خير لانفسهم انما نملى لهم ليزدادوا اثما و لهم عذاب مهين؛ كسانى كه كفر ورزيدند مپندارند كه مهلتى كه به آنان مىدهيم برايشان خوب است.فقط مهلتشان مىدهيم تا گناهشان بيشتر شود و عذابى خواركننده دارند (6).
دوم: فرصت توبه و بازگشت:
اگر خداوند در عذاب ظالمان تعجيل كند و فرصت توبه و اصلاح به آنان ندهد،
اولاًانسانى باقى نمىماند كه از عقوبت دنيوى سالم بماند. ثانيا با نبود فرصت توبه روح نااميدى بر مردم حاكم مىشد.خداوند مىفرمايد: ولو يؤاخذ اللّه الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة ولكن يؤخرهم الى اجل مسمّى فاذا جاءاجلهم فان اللّه كان بعباده بصيرا؛ اگر خداى متعال مردم را به آنچه مىكنند مؤاخذه مىكرد، هيچ جنبندهاى را بر پشت زمين باقى نمىگذاشت ولى [مؤاخذه [آنان را تا سرآمدى معين به تأخير مىاندازد؛ و چون سرآمدشان در رسد خداى متعال به [كار] بندگانش بينا است (7).
نكته ديگر آن كه: سنت الهى ديگرى نيز بر جوامع و زندگى بشر جارى است كه نبايد با استدراج خلط شود و آن سنت ازدياد نعمت به واسطه شكر است.
خداوند مىفرمايد: لان شكرتم لازيدنّكم؛ اگر سپاس [نعمتها] را به جاى آوريد به يقينافزونتان دهم، (8)
و نيز مىفرمايد: ولو ان اهل القرى آمنوا واتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماءوالارض؛ اگر اهل قريهها ايمان مىآوردند و پرهيزگارى مىكردند، بركاتى از آسمان و زمين بر آنان مىگشوديم، (9).
پس چنين نيست كه ازدياد نعمت همواره استدراج باشد.
اين سنتهاى الهى هر يك مجارى خاص خود را دارد.
شايد بتوان در جمع اين سنتها چنين گفت كه حالت اولى انسان اين است كه نعمتها در اثر شكر افزون شود و از اوگرفته نشود و در صورت كفران و ناسپاسى و ظلم چنين نيست كه نعمت حتما از او گرفته شود. خداوند در ادامه همان آيه شكر مىفرمايد: لان كفرتم ان عذابى لشديد؛ و اگر ناسپاسى كنيد عذاب من بسيار سخت است، اين تعبيرنمىرساند كه در صورت كفران حتما نعمتها كاسته مىشود؛ بلكه مىگويد عذاب الهى سخت است و ممكن است سنت الهى ديگرى (مانند امهال و استدراج) آن نعمتها را باقى نگه دارد كه در واقع اين امهال و استدراج مقدمه عذاب سخت الهى است و يا مهلت داده شده سبب توبه و بازگشت باشد كه باز بقاى نعمت را به دنبال دارد.
از جهت ديگرخداوند اين جهان را در تكليف و آزمايش و جهان ديگر را محل پاداش و كيفر قرار است و خداوند گرچه ميتوان انسانهاي ظالم را سريعاً مؤاخذه كند و جلو ظلم آنان را بگيرد، اما اين كار نميكند؛ چون برخلاف سنت وي در مورد آزمايش و تكامل اختياري انسان است. انسان با رويارويي با سختيها و مصيبتها و مقاومت در برابر آنها به كمال ميرسد. چنانچه همان لحظهاي كه هر انسان قصد ظلم ميكرد يا به اين عمل دست مي زد ، به هلاكت مي رسيد، ديگر هيچ انساني نمي توانست ظلم و ستم كند ، يا با اختيار خود راه درستي و پاكي و عدالت را انتخاب كند ، مومن از غير مومن شناخته نمي شد ، كفر و ايمان به اختيار انسان ها نبود و يا اصلا كسي از ظالمان و كافران باقي نمي ماند تا انسان ها با مواجه با آنان آزموده شوند. در هر حال اين مسئله با اختيار و انتخاب انسان ها و مهلت داشتن براي انجام نيك و بد منافات دارد.
پی‌نوشت‌ها:
1. انفال(8) آيه 53
2)سوره الزلزله، آيه 7 و 8.
3) سوره انعام، آيه 44 و 45
4) سوره زخرف، آيه 35 - 33 براى مطالعه بيشتر ر.ك: سوره اعراف، آيات 95، 182 و 183 - سوره رعد، آيه 32 - سوره قلم، آيات 44 و45
5) سوره زخرف، آيه 35
6)سوره آل عمران، آيه 178
7) سوره فاطر، آيه 45
8) سوره ابراهيم، آيه 7
9) سوره اعراف، آيه96 براى آگاهى بيشتر ر.ك: مائده، آيه 66 - هود، آيات 2 و 3 - نوح، آيات 10 - 12 - جن، آيه 16.