پرسش:
براي رهايي از اضطراب و نگراني از آينده و نا اميدي چه بايد كرد ؟
پاسخ:
با سلام و ادب
ترس بر دو قسم است: ترس معقول و ترس موهوم
ترس معقول ترسي است كه در آن وقوع يك خطر واقعي وجود داشته باشد. در اين ترس، هيچگونه سرزنشي متوجه شخص نميگردد بلكه از اين جهت كه از يك امر خطرناك ترسيده و پرهيز نموده است مورد تأييد ديگران قرار ميگيرد. مثلاً اگر كسي از ترس مواجه شدن با يك حيوان درنده خطرناك از رفتن به بيابان و يا جنگل خودداري كند هيچكس او را بابت اين ترس سرزنش نميكند و بلكه اگر او به اين ترس خود اعتنا نكند و خود را در موضع خطر قرار دهد مورد سرزنش افراد عاقل قرار ميگيرد.
در مقابل ترس معقول ترس موهوم قرار دارد يعني درواقع خطري انسان را تهديد نميكند اما توهمات انسان به گونهاي است كه او خود را مواجه با خطر ميبيند مانند شخصي كه از تاريكي ميترسد و گمان مي‌كند خطري در تاريكي او را تهديد مي‌كند در حالي كه ميداند در آن مكان تاريك هيچ چيز خطرناكي وجود ندارد. اين ترس موهوم ،جبن ،ناميده ميشود و چيز خوبي نيست و انسان بايد اين توهمات را از خود دور كند تا بتواند شجاعت لازم در زندگي را داشته باشد.
ترس غير معقول يا هراس ريشه در بدآموزي ها دارد و اغلب اكتسابي است. بشر به علت نادانسته ها(جهل ها) از بدو پيدايش و نيز به دليل نيافتن راه حل هاي منطقي از بسياري عوامل ناشناخته زيستي، چون مرگ و مير، ترس از حيوانات، ترس از آينده اي مبهم و .... همواره هراسان بوده است.
مرحله جواني، مقطعي حساس و سرنوشت ساز براي آدمي است، زيرا جوان به تازگي استقلال يافته و از طرفي ميان سالي و كهن سالي را پيش روي خود دارد.
اين جوان، ناگزير از برنامه ريزي براي آينده خويش است. گزينه هايي چون: انتخاب شغل، انتخاب همسر، انتخاب رشته تحصيلي، سرمايهگزاري اقتصادي براي تشكيل زندگي و احساس امنيت اقتصادي و شغلي در نگاه جوان بسيار مهم است. اگر جامعه به سه نياز جوان يعني شغل، ازدواج و پيشرفت، پاسخ مثبت بدهد و خانواده هم نقش مؤثر خود را در اين جهت ايفا كند، كمك بزرگي به رفع نگراني و ايجاد اميدواري او كرده است.
آينده نگري تا جايي كه به مرز ترس از آينده نرسد، مطلوب است، ولي بايد به اين نكته آگاه بود كه همه نگراني‌هاي جوان از آينده، منطقي و معقول نيست كه عواملي در اين جهت دخيل است:
1 - توجه بي حد به آيندهاي مجهول و ترس از حوادث آن، موجب نگراني عده زيادي از جوانان شده است. حوادثي كه وقوعشان در آينده صد در صد حتمي و قطعي است، بايد آدمي را نگران سازد، ولي اين گونه حوادث، بسيار اندك و نادرند. در يك بررسي از علل نگرانيها گفته شده است: "چهل درصد، مصيبت هايي است كه هرگز پيش نخواهد آمد، سي درصد مربوط به غمهاي گذشته و آينده است كه غمگساري همه جهانيان تغييري در آنها نخواهد داد. دوازده درصد هراس بي اساس براي از دست دادن سلامتي است. ده درصد موضوعهاي جزئي و بي اهميت است و هشت درصد ممكن است واقعاً مايه تشويش و اضطراب باشد".(1)
2 - عامل ديگر نگراني جوانان نسبت به آينده، بلند پروازي و انتظار نابجاي آنان و عدم تطابق امكانات با اهداف مورد نظر است. متأسفانه بعضي از جوانان با بي صبري ميخواهند ره صد ساله را يك شبه بپيمايند و از اين كه از ديگران عقب ماندهاند. نگرانند، در حالي كه رسيدن به موفقيت بدون عبور از سختيها و بحرانها امكانپذير نيست.
3 - عامل سوم نگراني، فاصله گرفتن از مذهب و آموزههاي ديني است.
گرايش به معنويات و ياد خدا و ارتباط دروني با او، اميد به آينده را در انسان تقويت مي‌كند و عنصر توكل به خدا را در انسان افزايش ميدهد اما كسي كه از اين نيروي الهي محروم باشد، همه چيز را تيره و تار ميبيند و از آينده خود هراس دارد، حتي با داشتن امكانات احساس آرامش نميكند.
تدبير و آينده نگري لازمه زندگي عاقلانه و سالم براي همه انسان‌ها است و اسلام اين موضوع را با اهميت شمرده است، ولي آينده نگري با نگراني از آينده تفاوت دارد. ما بايد به فكر آينده خود و فرزندانمان باشيم اما نبايد از آينده هراسي داشته باشيم، زيرا ترس و نگراني از آينده، ما را از زندگي در حال باز مي‌دارد و نيروي جسمي و روحي ما را تضعيف مي‌كند.
روان‌شناسان زيستن در زمان حال را كليد شادي و خرسندي ذكر كرده‌اند. ديل كارنگي مي‌گويد: "ما در حال حاضر در نقطة تلاقي گذشته و آيندة معدوم قرار گرفته‌ايم و محال است حتي براي يك ثانيه هم بتوانيم در يكي از اين دو زمان غير موجود زندگي كنيم. هر چه در اين راه بكوشيم و به خود زحمت بدهيم جز در هم شكستن فكر و جسم نتيجه‌اي نخواهيم گرفت. پس چرا به يگانه زماني كه در آن زندگي مي كنيم راضي نباشيم.؟"(2)
اولياي اسلام، ترس از آينده را از جمله عوامل نگراني برشمرده و همگان را از انديشة افراطي درباره آينده باز داشته‌اند. امام علي(ع) مي‌فرمايد: "نگراني‌هاي سال را بر نگراني امروز اضافه مكن. براي امروز مشكلات خودش كافي است."(3)
امام صادق(ع) فرمود: "ايام زندگي سه روز است: روزي كه گذشته و برگشت ندارد. روزي كه اكنون موجود است و بايد آن را مغتنم شمرد و فردايي كه نيامده و تنها آرزوي آن در دست مردم است."(4)
سعديا، دي رفت و فردا هم چنان معلوم نيست
درميــان اين و آن فرصت شمــار امــروز را
دغدغه از رزق و روزي در آينده چه بسا از سوء ظن انسان به خداوند حكايت داشته باشد، زيرا خداوند تضمين روزي را به صراحت بيان داشته است. قرآن مجيد مي‌فرمايد: "هيچ جنبنده‌اي در زمين نيست جز آن كه روزي آن بر خدا است."(5) امام علي(ع) مي‌فرمايد: "آفريده‌ها همه روزي خوار اويند كه روزي همه را تضمين كرده و قوت همه را به اندازه، مقدر فرموده است."(6)
بر اين اساس حضرت فرمود: "اي فرزند آدم، روزي دو گونه است: يكي آن كه تو در جست و جوي آن هستي و ديگري آن كه تو را مي‌جويد كه اگر به دنبال آن نروي، به سراغ تو مي‌آيد. فكر و اندوه سال آينده را به فكر و اندوه امروز اضافه مكن. رسيدگي به مشكلات هر روز براي آن روز كافي است. اگر سال آينده جزء عمرت باشد، خداوند هر روز روزي تازه مي دهد و اگر از عمرت نيست، چراغم و اندوه چيزي را بخوري كه مربوط به تو نيست؟! بدان كسي پيش از تو به روزي تو نمي‌رسد و آن را از دست تو بيرون نتواند آورد و آن چه براي تو مقدر شده، هرگز نمي‌تواند آن را به تأخير اندازد."(7)
رزق مقسوم برات است نباشي مغموم
در سرو عده وصول است برات مقسوم
ما و اين رزق مقدر پي هم مي‌گرديم
تا كجــا دست بيـابيـم به وقت معـلوم(8)
براي غلبه بر ترس به نکات زیر توجه نمایید:
قبل از هر چيز بايد علل و عوامل اين اضطراب و نگراني نسبت به آينده روشن شود. زيرا دلائل مختلفي ميتواند باعث اين مشكل شود و هر كدام راهكار خاص و مناسب خود را ميطلبد، ولي آن چه كه به عنوان كلياتي ميتواند به شما كمك كند امور زير است:
1ـ توانمنديهاي خود را براي خود برجسته كنيد و خود را مردي توانا و بااستعداد تلقي كنيد.
2ـ خاطرات تلخ گذشته يا عدم موفقيتهاي خود را حتي المقدور فراموش كنيد.
3ـ از منفي گرايي و افكار منفي كه احتمالاً به ذهنتان ميرسد، دوري كنيد و به جاي آن افكار مثبت را جايگزين كنيد. بدين منظور موضوعات مختلفي را در ذهن يا دفترچهاي داشته باشيد و به محض ورود افكار نااميد كننده ذهنتان را به آنها منعطف كنيد.
4ـ ورزش به خصوص ورزش دستهجمعي داشته باشيد.
5ـ با افراد با نشاط و اميدوار بيشتر رفت و آمد كنيد.
6ـ روابط خود را با دوستان منفينگر و نااميد... كمتر و يا حذف كنيد.
7ـ براي اوقات شبانهروز خود برنامهريزي نموده و طبق آن عمل كنيد.
8ـ هر روز صبح خود را موفق و كامياب تلقي كنيد و به خود بگوئيد روز خوب و موفقيتآميزي را آغاز كردم.
9ـ كتابهايي كه در زمينه شادكامي، رمز موفقيت و راز موفقيت مردان بزرگ نوشته شده با دقت مطالعه كنيد.
10ـ در اوقات فراغت به تفصيل دربارهي نعمتهاي الهي و الطاف خاص او نسبت به خود فكر كنيد و از خداوند و ائمه اطهار(ع) كمك بطلبيد كه ذكر خدا آرامبخش است و بدانيد كه محبت خداوند نسبت به بندگانش بيشتر از هر چيزي است كه ما تصور ميكنيم.
1. مجتبي موسوي لاري، رسالت اخلاق در تكامل انسان، ص 161 - 160.
2 . محمد تقي فلسفي، اخلاق، ج2 ص 238.
3 . نهج البلاغه، قصار 371.
4 . تحف العقول، ص 324.
5 . هود (11) آيه 6.
6 . نهج البلاغه، خطبه 90 فيض الاسلام.
7 . همان، خطبه 371 فيض الاسلام.
8 . كليات ديوان شهريار، ج5، ص 331.