آیا هر سوره ای به همراه آیات به ترتیب نازل شده؟
پرسش:
رسول: ایا در زمان پیامبر ایات سوره های قرآن به ترتیب نازل شده یا هر بار که نازل میشده ایه ای از یک سوره بوده ؟ترتیبی نداشته چگونه مشخص شده که کدوم آیه از کدام سوره بوده؟ پاسخ:
رسول: ایا در زمان پیامبر ایات سوره های قرآن به ترتیب نازل شده یا هر بار که نازل میشده ایه ای از یک سوره بوده ؟ترتیبی نداشته چگونه مشخص شده که کدوم آیه از کدام سوره بوده؟ پاسخ:
با سلام و احترام و آرزوی توفیقات الهی
عرض کنم که دربارة ترتيب موجود سوره ها چند نظريّه وجود دارد. يكى از آرا آن است كه ترتيب موجود، اجتهادى است؛ يعنى ترتيب موجود توسط صحابه و طبق ذوق و رأى آن‌ها، پس از رحلت نبى مكرم اسلام(ص) بوجود آمد.
در مقابل آن ، نظريّه ديگرى وجود دارد كه با وجود دلایل و قرائن، صحيح تر به نظر مي‌رسد، و آن توقيفى بودن ترتيب موجود مي‌باشد. به اين معنا كه آيات و سوره ها به گونه اى كه در دست ما است، در زمان رسول خدا(ص) مرتب گشته و در لوح محفوظ الهى به همين قرار بوده است. نيشابورى يكى از دانشمندان علوم قرآنى و مفسران می گوید: جمع و ترتيب قرآن در زمان پيامبر اكرم(ص) بوده است. حتّى در برخى از مصادر علوم قرآن با لحن رساتر و قاطع تري، توقيفى بودن ترتيب سوره ها مورد تأييد قرار گرفته است ،زیرا :
اوّلاً قرآن همزمان با حيات رسول خدا(ص) گردآورى شد. پيامبر(ص) و اصحاب بعضى از سوره ها را در نماز قرائت نموده و حتّى فضيلت قرائت بسيارى از سوره ها و روش ختم قرآن و مدّت ختم را مشخّص فرمودند.
ثانياً: در بسيارى از مدارك شيعى و اهل سنّت، وجود چنين ترتيبى را به طور نسبى در زمان پيامبر اكرم(ص) تأييد مى كند، حتّى در احاديث اشاراتى ديده مي‌شود كه پيامبر(ص) چنين ترتيبى را تأييد مي‌كند، مثلا روايتي از ابيّ بن كعب [يكى از اصحاب پيامبر(ص)] نقل شده که می گوید: روزى رسول خدا(ص) مرا احضار كرد و فرمود: "جبرئيل مرا مأمور ساخت كه به تو درود و تهنيت گفته و قرآن را بر تو بخوانم". اُبيّ عرض كرد: پدر و مادرم فداى تو باد، مرا به ثواب و فضيلت قرآن آگاه فرما. رسول خدا(ص) به بيان ثواب قرائت سوره ها مى پردازد و از سورة "فاتحه" آغاز فرموده و به ترتيب ثواب قرائت سوره ها را تا آخرين سوره [ناس] ذكر مي‌كند. بنابران معلوم می شود که در زمان پیامبر سوره ها مشخص بوده است.
علاوه بر اين روايت، زيدين ثابت مي‌گويد: "كنّا عند رسول الله نؤلّف القرآن من الرّقاع؛ نزد پيامبر خدا(ص) بوديم، در حالى كه قرآن را از قطعاتى از ورق هاى نوشته شده، تأليف و جمع آورى مى كرديم".(1)اين روايات اجمالاً وجود ترتيب سوره ها را در زمان پيامبر(ص) اثبات مي‌كند.
نظريه سومي نيز وجود دارد كه حدّ وسط دو رأى قبلى مى باشد، و آن اين است كه ترتيب موجود در بخش عمده اى از سوره ها توقيفى است، و ترتيب بخشى اندك از سوره ها طبق رأى و اجتهاد صحابه انجام گرفته است.(2)
در مقابل آن ، نظريّه ديگرى وجود دارد كه با وجود دلایل و قرائن، صحيح تر به نظر مي‌رسد، و آن توقيفى بودن ترتيب موجود مي‌باشد. به اين معنا كه آيات و سوره ها به گونه اى كه در دست ما است، در زمان رسول خدا(ص) مرتب گشته و در لوح محفوظ الهى به همين قرار بوده است. نيشابورى يكى از دانشمندان علوم قرآنى و مفسران می گوید: جمع و ترتيب قرآن در زمان پيامبر اكرم(ص) بوده است. حتّى در برخى از مصادر علوم قرآن با لحن رساتر و قاطع تري، توقيفى بودن ترتيب سوره ها مورد تأييد قرار گرفته است ،زیرا :
اوّلاً قرآن همزمان با حيات رسول خدا(ص) گردآورى شد. پيامبر(ص) و اصحاب بعضى از سوره ها را در نماز قرائت نموده و حتّى فضيلت قرائت بسيارى از سوره ها و روش ختم قرآن و مدّت ختم را مشخّص فرمودند.
ثانياً: در بسيارى از مدارك شيعى و اهل سنّت، وجود چنين ترتيبى را به طور نسبى در زمان پيامبر اكرم(ص) تأييد مى كند، حتّى در احاديث اشاراتى ديده مي‌شود كه پيامبر(ص) چنين ترتيبى را تأييد مي‌كند، مثلا روايتي از ابيّ بن كعب [يكى از اصحاب پيامبر(ص)] نقل شده که می گوید: روزى رسول خدا(ص) مرا احضار كرد و فرمود: "جبرئيل مرا مأمور ساخت كه به تو درود و تهنيت گفته و قرآن را بر تو بخوانم". اُبيّ عرض كرد: پدر و مادرم فداى تو باد، مرا به ثواب و فضيلت قرآن آگاه فرما. رسول خدا(ص) به بيان ثواب قرائت سوره ها مى پردازد و از سورة "فاتحه" آغاز فرموده و به ترتيب ثواب قرائت سوره ها را تا آخرين سوره [ناس] ذكر مي‌كند. بنابران معلوم می شود که در زمان پیامبر سوره ها مشخص بوده است.
علاوه بر اين روايت، زيدين ثابت مي‌گويد: "كنّا عند رسول الله نؤلّف القرآن من الرّقاع؛ نزد پيامبر خدا(ص) بوديم، در حالى كه قرآن را از قطعاتى از ورق هاى نوشته شده، تأليف و جمع آورى مى كرديم".(1)اين روايات اجمالاً وجود ترتيب سوره ها را در زمان پيامبر(ص) اثبات مي‌كند.
نظريه سومي نيز وجود دارد كه حدّ وسط دو رأى قبلى مى باشد، و آن اين است كه ترتيب موجود در بخش عمده اى از سوره ها توقيفى است، و ترتيب بخشى اندك از سوره ها طبق رأى و اجتهاد صحابه انجام گرفته است.(2)
منابع:
1. ألاتقان، ج 1، ص 107، به نقل از محمد باقر حجّتي، تاريخ قرآن كريم، ص92؛ المنجد فى الّلغه، ص 275، كلمة ألرّقعه، چاپ جديد.
2. بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامة قرآن، ص 1233 - 1235؛ محمد باقر حجتيكرماني، تاريخ قرآن كريم، ص 83 ـ 92، با اقتباس و تلخيص.
2. بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامة قرآن، ص 1233 - 1235؛ محمد باقر حجتيكرماني، تاريخ قرآن كريم، ص 83 ـ 92، با اقتباس و تلخيص.