بعد عرفانى علّامه طباطبائى‏

بعد عرفانى علّامه طباطبائى‏ (نوشته علامه حسن زاده عاملی حفظه الله)

بسم اللّه الرحمن الرحيم‏

الحمد و الثناء لعين الوجود، و الصلواة و السّلام على واقف مواقف الشهود سيّدنا ابى القاسم محمّد، و على آله أمناء المعبود، ثمّ الصّلوة و السّلام علينا و على عباد اللّه الصّالحين.

اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم بسم اللّه الرحمن الرحيم‏ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ‏

اين سمينار كه يك مجتمع عرشى، و مجمع علمى و روحانى، و محفل قدسى است؛ از بلندانديشى ذوات محترم و معظّم روحانيون عالى قدر استانهاى فارس و بوشهر و كهكيلويه و بوير احمد، با همدستى و همكارى مردم فاضل و بزرگوار علم‏پرور و عالم‏دوست استانهاى ياد شده، و لبّيك گفتن آنان، نداى ملكوتى مقام شامخ علم و روحانيت را به مناسبت سالگرد رحلت يكى از نوادر روزگار و نوابغ دهر، مجتهد در علوم عقلى و نقلى، غوّاص بحار آيات قرآنى، سالك واصل و عارف كامل، مربّى اخلاق، فقيه صمدانى، و معلم ربانى، حضرت آية اللّه، استادنا الاكبر، علّامه حاج سيّد محمد حسين طباطبائى قاضى تبريزى رضوان اللّه تعالى عليه در شهر علمى و ايمانى كازرون فارس منعقد شده است.

از اين لطف و عنايتى كه برادران و خواهران اسلامى و ايمانى ما، اين‏ تشنگان و طالبان آب حيات معارف و حقائق منطق وحى، در راه إعلاى كلمه طيّبه لا اله الا اللّه، و تجليل و تكريم از مقام علم و عمل، و تفخيم و تعظيم به پيشگاه بزرگ مردى كه معلّم و مربّى به حقّ بود، و عمر پر بركتش را فقط و فقط وقف تعليم و تربيت حوزه‏هاى علمى و افراد و نفوس مستعدّه فرموده است، صميمانه از جان و دل تقدير و تشكر مى‏كنيم، و عزّت و سعادت و شوكت ملّت و دولت به حق قيام كرده، و امام اين ملّت و دولت، و ديگر مراجع عظام و قاطبه روحانيّون متعهّد اسلامى را از پيشگاه حقيقت عالم مسألت داريم.

خداوند همگان را در كنف عنايات خاص حضرت ولىّ اللّه اعظم، كه ملّاح سفينه قرآن و اسلام است، محفوظ و مصون بدارد، و اين كشتى انقلاب عظيم اسلامى را صحيح و سالم به ساحل مقصود برساند.

آقازاده فرزند ارشد حضرت استاد، برادر فاضل جناب آقاى مهندس سيّد عبد الباقى طباطبائى هم، براى ارائه ارادت، و تقديم مراتب سپاسگزارى و قدردانى حضور بهم رسانيده است.

اين اثر، بركات بسيار خواهد داشت، اين قدم مؤثرى كه برداشته‏ايد به ديگران ياد مى‏دهد كه بايد علم‏پرور و عالم‏دوست بود، بايد انسان به دنبال درمان درد خودش بوده باشد، بايد كارى بكند كه او را به كار آيد.

در پيرامون شخصيّت حضرت علّامه طباطبائى، فعلا با اين وقت محدود به اندازه درايت و بينش خودم هم نمى‏توانم عرايضى تقديم بدارم، جز اين كه برنامه اين است كه در بعد عرفانى آن جناب مطالبى گفته شود.

كيف كان نادره‏اى را از دست داده‏ايم، آيتى از ميان ما رخت بر بست و به اين زوديها مادر روزگار، علامه طباطبائى به جامعه تحويل بدهد مشكل است، هر چند خداوند سبحان به ما وعده داده است كه: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها»[1] ... يعنى اگر آيتى را از ميان شما برداشته‏ايم،آيتى ديگر، بهتر از آن يا همانند آن مى‏آوريم. هيچگاه زمين خالى از حجّت حق و نمايندگان حجّت حق نخواهد بود. هيچگاه خداوند بندگانش را بى مربّى و بى‏سرپرست و بى معلّم نمى‏گذارد، اگر آيتى از اين نشأه رخت بربست، آيت ديگر جانشين او مى‏شود، اين سنت الهى است‏ «فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا»[2] همواره حجّت بر مردم تمام است.

حضرت علامه طباطبائى در زمره اين گونه اوتاد و ابدال بود كه بايد گفت:

علامه طباطبائى عالمى بود كه از ميان عالمى رخت بربسته است.

خداوند متعال توفيق معرفت و نيل به افكار عاليه الهيّه علماى به حق را به همه ما مرحمت بفرمايد.

از جنبه بعد عرفانى آن بزرگ مرد متألّه، بايد به عرض برسانيم كه آن جناب هم در عرفان علمى، و هم در عرفان عملى، به كمال و فعليّت رسيده بود.

عرفان عملى وابسته به راه افتادن و نحوه چشيدن و گرفتن و يافتن و رسيدن هر نفس مستعدّ به كمال مطلوب خود است، لذا خيلى آدم پخته و ورزيده مى‏خواهد تا معارف و اسرار يافته‏اش را به قلم و بيان درآورد.

ما أوحدى از بزرگانى كه گردنه‏هاى علمى را پيموده‏اند، و منازل را سير كرده‏اند و واديها را طىّ نموده‏اند، مى‏شناسيم، كه توانسته‏اند عرفان را به صورت برهان پياده كنند. از آن جمله شيخ رئيس ابو على سينا است كه با آن قدرت علمى كه در رياضيّات و منطق و فلسفه داشت، توانست ظرايف و لطايف و دقائق عرفانى را در نمطهاى هشتم و نهم و دهم اشاراتش، به خصوص در نمط نهم آن كه در مقامات العارفين است، در كسوت برهان ارائه دهد.

و از آن جمله تركه اصفهانى، و ابن تركه‏اند كه قواعد و تمهيد القواعد نوشته‏اند، و ديگر ابن فنارى، صاحب مصباح الانس است كه آنرا شرحى بر مفتاح الغيب استادش صدر الدّين قونوى كه از اعاظم تلامذه عارف نامور اسلامى محيى الدين عربى است، نوشته است، و ديگر سيّد حيدر آملى است، و ديگر صدر المتألهين شيرازى است، و تنى چند از بزرگانى ديگر در عالم اسلام، تا نوبت بحضرت استاد علّامه طباطبائى رسيده است كه آن جناب در اين امر، يعنى عرفان را به طريق برهان بيان كردن و به قلم آوردن حظّ وافر بلكه نصيب أوفر را دارا بود، كه هم خود نفس مقدّس مستعدّ و شايق و عاشق و لايق داشت، و هم اساتيد بزرگى از قبيل آيات بزرگ، جناب حاج سيّد على قاضى طباطبائى، و جناب آقا سيّد حسين بادكوبى را ادراك كرده است، و از محضر مبارك پر فيض آنان مستفيض بوده است؛ «... ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ،»[3]، رساله ارزشمند علامه طباطبائى در ولايت، حجّتى با هر در اين امر است.

علامه طباطبائى و برادر بزرگوارش حضرت آية اللّه آقا سيّد محمّد حسن الهى طباطبائى، هر دو از تربيت شدگان محضر مبارك آيتين، حاج سيّد على قاضى و آقا سيّد حسين بادكوبى، در حكمت متعاليّه و عرفان علمى و عملى بوده‏اند، و در تمام دوران مسير تكاملى علمى و عملى از آغاز تا انجام، از تبريز تا نجف اشرف، همدوش بوده‏اند. وقتى حضرت استاد علامه طباطبائى از اين بنده سؤال فرمودند: كه اخوى را چگونه يافته‏ايد؟ عرض كردم: آقا، جناب اخوى آية اللّه آقا سيد محمد حسن الهى، علامه طباطبائى است، با اين تفاوت كه آن جناب در تبريز اقامت فرمود، و سرمايه‏اش راكد بماند، و اين جناب به حوزه علميّه قم تشريف آورده و از سرمايه‏اش كسب كرده است، و ديگر با اين تفاوت كه آن جناب خيلى بذول است، و اين جناب خيلى كتوم.

امّا از جنبه عرفان عملى- و عمّده هم عرفان عملى است- باز جناب علّامه طباطبائى آيتى بود. و اين كه گفتيم عمده عرفان عملى است، بدين سبب است كه عرفان عملى آدم‏ساز است، و ما بزرگترين و مهمّترين كارى كه در عالم داريم، و هيچكارى از أطوار و شئون زندگى ما مهمتر از آن نيست، اين است كه خودمان را درست بسازيم.

ارسال رسل و ايضاح سبل و انزال كتب، و اين همه خون شهداء رضوان اللّه تعالى عليهم، و اين همه جهادهاى في سبيل اللّه، و اين همه مدارس بحث و درس، و اين همه مساجد و محافل و منابر عبادى و وعظ و خطابه، براى اين است تا انسانها خودشانرا درست بسازند و مدينه فاضله تحصيل كنند.

انسان، داراى دو قوه بينش و كنش است كه به نام دو قوه علّامه و عمّاله، و يا عقل نظرى و عقل عملى نيز ناميده مى‏شوند. اين دو قوه براى سيمرغ جان انسان مانند دو بال‏اند. اين دو بال بايد از قوّه به فعليّت برسند.

تمام شئون زندگى ما و همه اطوار و احوال ادوار اجتماعى ما، معدّات و مقدّمات براى رسيدن به اين فعليت‏اند. اگر كسى اين حقيقت را فراموش كند مثل اين است كه مسافر، هدفش را از دست داده و از آن غافل باشد، كه اگر از او سؤال شود به كجا مى‏روى در جواب متحيّر مى‏ماند. ما هم مسافريم و مقصدى در پيش داريم كه به فعليّت رسيدن گوهر ذات ما است و در حقيقت آنگاه انسان به فعليت مى‏رسد كه به لقاء اللّه تعالى نائل آيد و اين لقاء را درجات و مراتب است.

به مثل، جمعى براى زيارت بيت اللّه و انجام مراسم و مناسك حجّ به راه افتادند، بعضى از آنان چنان شيفته و فريفته زرق و برق و زخارف دنيوى مادّى شهرهايى در اثناى راه شده است، و چنان سرگرم به تماشا و تحصيل آنها گرديده است كه ديگران به مكّه رفتند و اعمال حج را بجا آوردند و برگشتند و با آن بعض شكار شده زخارف مادّى، در مراجعت ملاقات كرده‏اند، از آنان مى‏پرسد شما كجا بوده‏ايد؟ اينان در جواب مى‏گويند: ما به مكّه رفتيم و اعمال حج را انجام داديم و موسم حج را گذرانديم و به سوى ديار خود مراجعت كرديم، تو در اين مدّت كجا بودى؟ چه چيز پاى بندت شده است، كه اين قدر معطّل مانده‏اى؟ چه چيز شكارت كرده است كه از هدف اين چنين غافل شده‏اى و خود را فراموش كرده‏اى.

تمام فتنه و فسادها از چنين آدمهاى غافل بروز و ظهور مى‏كند. دنيا آدم را از ياد خدا فراموشى مى‏دهد. و انسان غافل از خدا، به هر منكر و فحشائى، و به هر فتنه و فسادى تن در مى‏دهد و از هيچ ناشايستى ابا نمى‏كند.

مى‏بينيد كه كعبه عاشقين، جناب امام سيد الشهداء عليه السلام، وقتى در كربلاء، فرزندش امام سجاد عليه السلام از او پرسيد: كار شما و اين مردم به كجا كشيد؟ در جوابش فرمود: «اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ ...»[4] شيطان آنان را چنان شكار كرده است، و چشم و گوش و دلشان را به دهن كشيده است كه آنها را از خدايشان و از خودشان فراموشى داده است، «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ».[5]

آدمى كه خودش را فراموش كرد، نمى‏گويد كه من كيستم، و به فكر اين نيست كه كجائى است و از كجا آمده است، و به كجا مى‏رود، و مسافر به سوى كمال مطلق است. آنچنان در غفلت فرو رفته است كه روى رستگارى براى او نيست، موفق به توبه نمى‏شود، و به تسويف؛ يعنى امروز و فردا كردن، يك وقت در بستر مرگ قرار مى‏گيرد.

هر كه هستيم، از هر كجا و در هر لباس و سمتى، كار مهمّى كه داريم و آن هم أهمّ امور است، اين است كه خودمان را درست بسازيم و ابد خودمان را دريابيم.

عناوين و اعتبارات اين سوئى ناپايدارند، بايد آنها را معدّات سعادت ابدى تلّقى كرد، نه اينكه بطور استقلال، منظور و مطلوب بوده باشند. يكى از كلمات دل‏نشين حضرت علامه طباطبائى اين بود كه اين عناوين دنيوى، اگر وفا و دوام داشته باشند، تا لب گوراند، و نوعا هم بى‏وفا هستند، بعد از آن مائيم و ابد ما، از اين جمله، هم خودش به فكر فرو مى‏رفت و هم حضّار را به فكر مى‏كشانيد.

معنى ابد، اينست كه ديگر، تا، الى، حتى، متى، و از اين‏گونه الفاظى كه دلالت بر غايت و نهايت دارند، براى او نيست. بگوييم تا خدا خدايى مى‏كند، به يك معنى تا در اينجا هم معنى ندارد، خلاصه هستيم كه هستيم ببين در اينجا خودت را چگونه ساخته‏اى، در آنجا مهمان سفره خودت هستى كه الدّنيا مزرعة الآخرة.

بنده و جنابعالى زارع و مزرعه و زراعت خودمانيم، هرچه كاشته‏ايم همانيم، و خودمان را آن چنان كه ساخته‏ايم محشوريم. يكى از موازين محكم، و مسائل متين حكمت متعاليه اين است كه علم و عمل انسان سازند.

هرچند كه به حسب ظاهر، عمل حركت است؛ نماز مى‏خوانيم حركت است، طواف مى‏كنيم حركت است، جهاد مى‏كنيم حركت است، همه كارهاى ما حركت است؛ و لكن در دل اين حركت بركت است و آن بركت، ملكه و قدرت و منّه است، اگر اعمال صالح باشند آن ملكات فضائل اخلاقى خواهند شد، و اگر طالح باشند رذائل اخلاقى خواهند بود.

غرض اينست كه از اين اعمال و حركات، آن ملكات حاصل مى‏شوند و آن ملكات انسان سازند، و انسان يعنى همين كه اينطور خود را ساخته است.

همچنانكه به مدرسه رفته‏ايد و قلم در دست گرفته‏ايد، تا كم‏كم از حركتها امروز دانا و خوانا و نويسا شده‏ايد، همچنين از همه اعمال خودمان كه حركات‏اند داريم خودمان را مى‏سازيم، باطن و سرّ و لبّ آنها همان ملكات انسان‏ساز است.

اين نماز كه به حسب ظاهر در اينجا قيام و قعود و حركات و اعراض است، ظلّ آن نمازى است كه با او محشورى و او با تو محشور است، آن نمازى كه حىّ است و نمى‏ميرد، آن نماز زنده، توئى و تو او هستى، و آن حقيقت قربة إلى اللّه است كه از اين حركات و توجهات در مسير استكمالى انسان، در نهانخانه سرّ ذات تو جا مى‏كند و مى‏نشيند.

اين ملكات، موادّ صور برزخى نفس‏اند؛ يعنى هر عمل صورتى دارد كه در عالم برزخ، آن عمل بر آن صورت، بر عاملش ظاهر مى‏شود كه صورت انسان در آخرت نتيجه عمل و غايت فعل او در دنيا است و همنشينهاى او از زشت و زيبا همگى غايات افعال و صور اعمال و آثار ملكات او است كه از صقع ذات او پديد مى‏آيند، و بر او ظاهر مى‏شوند و قائم به اويند كه در نتيجه انسان در اين نشأه، نوع و در تحت آن افراد است، و در نشأة آخرت جنس و در تحت آن انواع است و از اين معنى كه ظهور موادّ صور برزخى در جوهر نفس بوده‏

باشد، تعبير به تجسّم اعمال و يا تجسّد اعمال و يا تمثّل اعمال مى‏گردد، و تعبيرات ديگر نيز دارد، پس ملكات اين اعراض را كه اعمال و حركات ما باشند، با خود مى‏بريم كه‏ «لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‏»[6] پس در حقيقت و واقع علم و عمل جوهرند نه عرض، و همانطور كه عقل و عاقل و معقول اتّحاد وجودى دارند، عمل و عامل نيز اين چنين است؛ يعنى هم علم و عالم و معلوم يك وجود است، و هم عمل و عامل و معمول.

بنابراين قيامت همه قيام كرده است و حساب همه رسيده و نامه أعمال هر كس به دست او داده شد، و يا بر گردن او آويخته است.

من مى‏دانم كه در صحيفه وجودم چه چيزها نوشته‏ام، و در مزرعه جانم چه تخمها كاشته‏ام، و چه‏كاره‏ام.

رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و سلم به قيس بن عاصم فرمود: «انه لا بد لك من قرين يدفن معك و هو حىّ، و تدفن معه و انت ميت. فان كان كريما اكرمك و ان كان لئيما أسلمك، ثم لا يحشر الا معك و لا تحشر الا معه، و لا تسأل الا عنه، فلا تجعله الا صالحا، فانه إن صلح آنست به، و ان فسد لا تستوحش إلا منه و هو فعلك».

فرمود قرينى با تو دفن مى‏شود كه حى است و محشور نمى‏شوى مگر با او، و تو مسئول آنى، پس آنرا جز صالح قرار مده كه اگر صالح باشد، با او انس مى‏گيرى، و اگر فاسد باشد، وحشت نمى‏كنى مگر از وى، و آن قرين فعل تو است. عرض كرده‏ايم كه انسان زرع و زارع و مزرعه خود است، التفات بفرمائيد حضرت ولى اللّه اعظم جناب وصّى امام امير المؤمنين على عليه- السلام به يكى از شاگردان بزرگش كميل كامل سلام اللّه عليه كلامى دارد

كه در نهج‏البلاغه مذكور است، در آن كلام علما را زارع معرّفى فرمود و قلوب و نفوس مستعدّه را مزرعه، كه «يحفظ اللّه بهم حججه و بيناته حتّى يودعوها نظراءهم و يزرعوها في قلوب اشباههم»، هرچند در نفس الأمر، زارع حقيقى خداوند سبحان است كه: «أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ».[7]

و ثقة الاسلام كلينى در اصول كافى‏[8] به اسنادش روايت كرده است عن يونس بن ظبيان عن أبى عبد اللّه عليه السلام قال: «ان اللّه خلق قلوب المؤمنين مبهمة على الايمان فاذا اراد استنارة ما فيها فتحها بالحكمة و زرعها بالعلم و زارعها و القيم عليها رب العالمين».

پس هم خدا زارع است و هم علماء زارعند.

آرى علماء زارع و مزرعه ايشان قلوب مستعدّه است، و بذرشان معارف حقيّه الهيّه است. اين بذرها را در مزرعه جانها مى‏افشانند، و آن مزارع را سبز و خرّم مى‏كنند و نور ولايت مى‏دهند، آن دلها نزهتگاه ملائكه‏اند.

از ائمه ما عليهم السلام روايت شده است كه ارض سبخه؛ يعنى زمين شورزار بى‏آب و گياه، ولايت ما را قبول نكرده است و جناب كلينى در كافى‏[9] به اسنادش از سدير صيرفى، از امام صادق عليه السلام روايت كرده است: كه نماز در زمين شوره‏زار جائز نيست، «هذه ارض سبخة لا تجوز الصّلوة فيها»، و عدم جواز در روايت، حمل بر كراهت شده است.

اين علماى روحانى، اين مبلّغين و معلّمين، برزگرند و كارشان در واقع كشاورزى است، زمين دل‏ها را شيار مى‏كنند و در آنها تخمهاى معارف و بذرهاى حقائق مى‏افشانند، و آنها را بكمال غائى و نهائى و سعادت ابديشان مى‏رسانند.

حضرت استاد علّامه طباطبائى در عرفان عملى سهم بسزائى داشت، مراقباتش عجيب بود، بطور دقيق كشيك نفس مى‏كشيد، و به شايستگى مواظب احوال و اوقات و اوضاع خود بود. آدم بيدار كشيك نفس مى‏كشد و پاسبان حرم دل است، و مراقبت تامّ دارد، و نقّاد دقيق كارهاى خود است.

اين چنين كس واردات و صادراتش را مى‏پايد، چانه‏اش را عقل مى‏گرداند، كسب و كارش را مواظب است، كه حرام‏خوار بد گوهر مى‏شود و هرزه‏خوار هرزه‏گو مى‏گردد.

انسان بيدار آنچه را كه مى‏خواند و مى‏شنود و مى‏گويد متوجه است و مصاحبتهايش را حتى نيّاتش را مى‏پايد، و بدانها مراقبت و توجه دارد كه:

«إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا،»[10] «... وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ».[11]

خيالات و مقالات هرزه ذهن را كج و معوّج مى‏كنند، فكر را از استقامت بازمى‏دارند، اقوال پليد و نيّات خلاف واقع افكار را آشفته مى‏كنند، يكى از رساله‏هاى شيخ رئيس ابو على سينا رساله عهد او است، در آن رساله با خدايش پيمان بسته است، كه مقالات و رمان‏ها و افسانه‏هاى هرزه نخواند، كه رمان مسموم و آلوده، رهزن درست‏انديشى انسان مى‏گردد، حتى در خوابهاى انسان اثر مى‏گذارد، كه انسان خواب‏هاى آشفته مى‏بيند.

وقتى در محضر مبارك استاد، جناب علّامه طباطبائى رضوان اللّه تعالى عليه بودم، سخنانى از حالات شبش به ميان آورد، و فرمود: هر وقت در روز مراقبت من قوى‏تر است، مشاهداتى كه در شب دارم زلال‏تر و صافى‏تر و روشنتر است. كسانى كه در سير و سلوك عرفان عملى، قدم نهاده‏اند شكارهائى دارند، و به خصوص در توجّهات شبانه مشاهداتى دارند.

در آخر وافى جناب فيض قدّس سرّه، از كافى ثقة الاسلام كلينى‏ باسنادش از ثامن الائمة عليهم السلام روايت شده است كه: «قال ان رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله كان اذا اصبح قال لأصحابه هل من مبشّرات يعنى به الرّؤيا»،[12] يعنى رسول اللّه «ص» كه صبح مى‏كرد، به اصحاب خود مى‏فرمود: آيا خبرهاى خوش داريد؛ يعنى آيا خوابهاى خوش ديده‏ايد؟.

سيره و روش حضرت رسول اكرم اين بود، كه اصحابش را يعنى ياران و شاگردانش را به سير و سلوك وامى‏داشت، و آنان را براى شكار مبشّرات، و صيد معانى ترغيب و تحريص مى‏كرد، همه انبياء عليهم السلام اين چنين بودند، همه سفراى الهى جز تزكيه نفوس بشر و تعليم و تأديب آنان، و ايصالشان به قرب الى اللّه، كه در حقيقت تخلّق به اخلاق الهى، و اتّصاف به صفات ربوبى و تأدب به آداب اللّه است، هدفى ديگر نداشته‏اند.

اين شب مردان خدا كه مبشرات دارند، رؤياى صالح و صادق دارند، آرى.

بارى كّأن رسول اللّه «ص» به اصحابش فرموده است: كه آيا همانطور حيوانات خودتان را در شب علوفه مى‏دهيد، و آنها را در جائى مى‏بنديد كه خوردند و خوابيدند، شبى را به روز آورده‏اند، و شبى حيوانى داشته‏اند، شما هم آنچنان شب به روز آورده‏ايد، يا شب انسانى داشته‏ايد، كه شكارهائى كرده‏ايد و مبشّراتى داريد، خداوند سبحان فرمود: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً».[13]

خوابهاى صادق، جزئى از نبوّت است، در همان باب ياد شده، كتاب وافى از كافى روايت كرده است، كه امام صادق عليه السلام فرمود: «رأي المؤمن و رؤياه في آخر الزمان على سبعين جزءا من أجزاء النّبوّة»؛ يعنى امام‏

فرمود: كه رأى مؤمن و رؤياى او در آخر زمان، بر هفتاد جزء از أجزاى نبوت است، در روايات ديگر بيش از اين حدّ و كمتر از آن هم آمده است، و در سيره حلبيه (ص 269 ج 1 باب بدأ الوحى) چند روايت آورده است و گفت:

ما جاءنى من الالفاظ بلغت خمسة عشر لفظا،[14] و بايد اختلاف مراتب اجزاء به حسب تفاوت درجات ايمان مؤمن بوده باشد. حديث سوم اوّل صحيح بخارى اين است كه: «اول ما بدى‏ء به رسول اللّه «ص» من الوحى الرؤيا الصالحة في النوم فكان لا يرى رؤيا إلّا جاءت مثل فلق الصبح، الخ» و بقول حكيم فردوسى:

هرچه مراقبت بيشتر و بهتر باشد، و كشيك نفس كشيدن قوى‏تر باشد، افكار و تعقّلات و مكاشفات و تمثّلات و رؤياهاى او و بالجمله، مطلق ادراكات او صافى‏تر و به واقع نزديك‏تر است، تا به حدّى كه نفس از جهت طهارت حقيقى ذاتى كه تحصيل كرده است، متن واقع و عين آن را مى‏يابد، كه تعبير و تأويل بردار نيست؛ زيرا كه خود واقع را يافته است. «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ».[15]

جناب صدوق: ابن بابويه رضوان اللّه تعالى عليه، در باب معنى توحيد، از كتاب توحيد، روايت فرموده است: كه «جاء رجل الى امير المؤمنين عليه السلام فقال: يا امير المؤمنين انّى قد حرمت الصّلوة بالليل، فقال له امير المؤمنين «ع» انت رجل قد قيّدتك ذنوبك».[16] اين شخص به امير المؤمنين مى‏گويد: من در شب گذشته از نماز محروم شدم، امام فرمود: گناهان تو پاى‏بند تو شد.

و نيز در همان باب توحيد گويد: كه مردى به نزد حضرت سلمان فارسى سلام اللّه عليه آمد، و به او عرض كرد: «يا أبا عبد اللّه انى لا أقوى على الصلوة بالليل، فقال لا تعص اللّه بالنهار»، اين مرد گفت من توانائى خواندن نماز در شب را ندارم، فرمود در روز گناه مكن و نافرمانى منما.

سرمايه كسب دارى، تور شكارى دارى، و در رحمت الهى هم كه هميشه به روى تو باز است و خداوند فيّاض على الاطلاق است، و اين در، حاجب ندارد بلكه صلاهم در داده‏اند، و شما را به سوى خود خوانده‏اند، ديگر براى چه معطّلى؟!

بقول حافظ شيرين سخن:

و بقول دل‏نشين كمال اصفهانى:

و بقول بلند عرشى عارف رومى:

به عنوان تشبيه معقول به محسوس، عرض مى‏كنم: اين صفحه تلويزيون را مشاهده مى‏فرمائيد، كه اشباح و امثال مادّى طبيعى در او منعكس مى‏شود، اگر چنانچه ما خودمان را از رنگ تعلّقات دنيوى باز بداريم، و آزاد بگذاريم، و روى صحيفه جان را به سوى ملكوت عالم بگردانيم، تمثّلاتى روحانى به ما روى خواهد آورد، و اين تمثّلات، اشباج برزخى‏اند كه واسطه بين نفس و ملكوت‏اند، و در عين حال در صقع نفس ناطقه، قرار دارند، و بدان قائم‏اند.

بلكه بر اثر اين تزكيه نفس، و توجيه آن به سوى ديار مرسلات نوريّه،

مشاهداتى، فوق ادراكات تمثّلى و معرفت از طريق فكر و نظر؛ عائد مى‏شود، كه آن چه ناديدنى است آن بينى.

امير عليه السلام فرمود: «العارف من عرف نفسه فاعتقها و نزّهها عن كلّ ما يبّعدها». يعنى عارف كسى است، كه نفس خود را شناخت، و او را آزاد گذاشت، و او را از هرچه كه از كمالش دور مى‏گرداند، تنزيه كند.

خداوند سبحان، در سوره مريم مى‏فرمايد: «وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَكاناً شَرْقِيًّا فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا». اين روح كه براى حضرت مريم، متثمل شد، بر اثر طهارت و قابليّت نفس مريم است، و خداوند در شأن مريم فرمود: «وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً»، و نيز فرمود «يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ».

به راستى بگو، خدايا آمدم و بر آن استقامت داشته باش، گر كام تو بر نيامد آنكه گله كن.

انسان همانطور كه از آنسو به صعود و ارتقاء مى‏رود و او را درجاتى است، از اين سو به سقوط و انحطاط مى‏آيد و او را دركاتى است. و علّت سقوط او گناه او است و گناه را طول و عرض بسيار است، و ميدانش خيلى وسيع است.

اين انسان ذو القدر و ذو المجد، كه‏ «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ»، آنقدر به پستى و خوارى گرايش مى‏يابد كه‏ «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ» ابن مسكويه در طهارة الاعراق راجع به اين مطلب مثالى مى‏زند، قريب به اين مضمون كه شمشير تا به كمالش باقى است، لايق دست دلاوران و جنگاوران است، و چون از كمالش افتاد، تا به حدّى سقوط مى‏كند كه نعل چارپا مى‏شود. انسانى كه مى‏تواند چنان قرب الى اللّه پيدا كند، كه مظهر جميع‏ اسماء و صفات الهى بشود، زنگها و رنگهاى هوى و هوس و تعلّقات امور مادى، كارش را بجائى مى‏كشاند كه ثم رددناه اسفل سافلين درباره او صادق آيد و خداوند سبحان فرمود: «كَلَّا بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ»،[17] اين رين زنگ جان است، كه حجاب انسان مى‏شود.

اين زنگها را بايد زدود، و لوح جان را بايد تصفيه و تطهير كرد. اين صفاى صحيفه نفس بر اثر مراقبت يعنى كشيك نفس كشيدن حاصل مى‏شود، وظيفه همه ما اين است كه مواظب و مراقب خودمان باشيم تا كم‏كم نهال وجود ما شجره طوبى شود، كه‏ «... أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها»[18] بر اثر اين مراقبت، سلطان توحيد بر انسان متجلى مى‏شود؛ يعنى به توحيد افعال و توحيد صفات و توحيد ذات مى‏رسد، در دعاى وحدت مى‏خوانيم «لا اله الّا اللّه وحده وحده وحده»، شايد يك نفر اديب، از جنبه قاعده ادبى بفرمايد كه وحده دوم و سوم تأكيد لفظى وحده اول است، و لكن حقيقت امر اين است كه:

اين سه كلمه وحده اشاره به توحيد سه‏گانه ياد شده است، مثلا اگر علم و قدرت و حيات مى‏بيند، هر يك منتهى مى‏شود به حيات مطلقه، و علم مطلق و قدرت مطلقه، و اگر وجود است، به وجود مطلق منتهى مى‏گردد. و سرانجام توحيد صفات و افعال، به توحيد ذات منتهى مى‏شوند، و در اين مقام موحّد جز ذات حق و شئون ذاتيه حق نمى‏بيند. اين توحيدى است كه علاوه بر يكى گفتن و يكى دانستن، يكى ديدن است. امير عليه السلام فرمود «لم أعبد ربا لم اره»، و در عين حال كه افعال را به اين و آن اسناد مى‏دهد، جنبه ايجادى آن را به مؤثّر على الاطلاق مى‏داند، كه مى‏گويد: «لا حول و لا قوّة الّا باللّه‏ و بحول اللّه و قوّته اقوم و اقعد».

امين الاسلام طبرسى در تفسير شريف مجمع البيان در تفسير آيه كريمه، «وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً»[19] از صادق آل محمّد، صلوات اللّه عليهم اجمعين، روايتى به اين صورت نقل فرموده است: «اي يطهّرهم عن كل شى‏ء سوى اللّه اذ لا طاهر من تدنّس بشى‏ء من الاكوان الّا اللّه، رووه عن جعفر بن محمد عليه السلام». من در امّت خاتم «ص»، از عرب و عجم كلامى بدين پايه كه از صادق آل محمّد «ص» در غايت قصواى طهارت انسانى روايت شده است، از هيچ عارفى، نه ديده‏ام و نه شنيده‏ام.

حديث به صورت مفرد، يعنى روى روايت نشده است، بلكه به صيغه جمع يعنى رووه مروى است؛ پس حديث خيلى ريشه‏دار است كه جمعى آن را روايت كرده‏اند.

«سقيهم ربّهم»، ربّ ابرار، ساقى ابرار است، و در اين رب و اضافه آن به هم مطلبى است، كه بحمد اللّه تعالى محفل ما متشكل از حجج اسلام، و دانشمندان و ارباب كمال از دانشگاه شيراز، و ديگر صاحبان فضل و فضيلت از استانهاى ياد شده است كه نكته‏سنج و باريك‏بين، و زبان‏فهم و گوهرشناس، و ارباب قلم و تأليف و تصنيف‏اند. طهور در لغت عرب صيغه مبالغه است. طاهر پاك است و طهور پاك كننده؛ پس شرابى كه از دست ساقيشان مى‏نوشند، علاوه‏بر اين كه پاك است پاك كننده هم هست.

آب مضاف ممكن است كه طاهر باشد، امّا مسلما طهور نيست اما مطلق آن، هم طاهر است و هم طهور.

حالا به‏بينيم اين شراب ابرار را از چه چيز تطهير كرده است؟ امام فرمود:

از هرچه كه جز خدا است، زيرا طاهر از دنس اكوان جز خدا نيست. دنس چرك است، و اكوان موجودات، و مراد نقص امكان است، كه خداوند از نواقص ممكنات طاهر است؛ زيرا كه صمد حقّ است.

اين شراب، انسان را از ما سوى اللّه شست و شو مى‏دهد، و اينچنين انسان مى‏يابد كه‏ «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ»، و حقيقت‏ «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» برايش تجلّى مى‏كند.

عارف شبسترى در گلشن راز گويد:

بايد براه افتاد و استقامت بكار برد، كه: «إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ[20] ...» «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً»[21]، ماء غدق، يعنى آب بسيار بروايت مجمع البيان امام صادق عليه- السلام آن را به علم كثير تفسير فرمود: قال: «معناه لأفدناهم علما كثيرا يتعلّمونه من الأئمة».

و بروايت كافى، امام باقر عليه السلام در تفسير آن فرمود: يعنى:

«لو استقاموا على ولاية امير المؤمنين علّى و الأوصياء من ولده عليهم السلام و قبلوا طاعتهم في امرهم و نهيهم لأسقيناهم ماء غدقا يقول لأشربنا قلوبهم الايمان».

آب، به علم تفسير شده است؛ زيرا كه آب صورت علم است، چه اين كه علم سبب حيات ارواح است و آب سبب حيات اشباح، و ايمان نيز علم است؛ زيرا كه ايمان تصديق است، و علم يا تصور است و يا تصديق، بلكه علوم و ادراكاتى فوق تصور و تصديق‏اند، و ايمان بر تمام مراتب و مراحل آن علوم، و ادراكات نيز صادق است.

حرف زدن و حرف ياد گرفتن آسان است. اين بنده مثل نوار مطالبى را ضبط كند، و به حضور شما تقديم بدارد سهل است، و لكن اگر خود محتواى حرفها بر دل بنشيند، كه انسان علاوه‏بر اين نحوه دانائى، دارا هم به شود، و به فعليّت برسد، و از نقص بكمال آيد، هنر است.

مپندارى كه اين امر محال است؛ زيرا كه اگر محال بوده باشد، ما را به سوى خود دعوت نمى‏كردند، «و لكم في رسول اللّه اسوة حسنة» نمى‏فرمودند.

علاوه اين كه تكليف به اندازه وسع ما شده است، نه به اندازه طاقت ما، «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها»، وسع، مادون طاقت است، «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ».

بلى انسان استاد مى‏خواهد، به مربّى احتياج دارد، و گرنه ممكن است كه بسيار راه برود و به جائى نرسد و سرگشته بماند. به مثل يك حيوان عصارى يا آب‏كشى، چشمش را مى‏بندند كه سرش دور نگيرد، اين حيوان گمان مى‏كند كه از صبح تا ظهر خيلى راه رفته است، و چون چشمش را بگشايند و پرده از پيش چشمش بردارند، مى‏بيند راهى نپيموده است و در همان كارگاه هست اين مثل را امير المؤمنين عليه السلام در همين باب، بر منبر مسجد كوفه عنوان فرموده است.

شيخ رئيس را در نمط نهم اشارات سخنى نغز در تعريف زاهد و عابد و عارف است كه: «المعرض عن متاع الدنيا و طيّباتها يخصّ باسم الزاهد، و المواظب على نفل العبادات من القيام و الصيام و نحوهما يخصّ باسم العابد، و المنصرف بفكره الى قدس الجبروت مستديما لشروق نور الحق في سرّه يخصّ باسم العارف، و قد يتركب بعض هذه مع بعض».

يعنى معرض از متاع دنيا و طيبات دنيا را زاهد گويند، و مواظب بر عبادات مستحب از نماز و روزه و جز آنها را عابد نامند، و آن كه فكرش را به قدس جبروت منصرف نمود، در حالى كه على الدّوام خواهان شروق نور حقّ‏

در سرّ خود است عارف است، و بعضى از اين اقسام سه‏گانه با بعضى ديگر تركيب مى‏شود.

عارف، مستغرق در محبّت و معرفت حقّ است، همواره حريم دل را مواظب است، نيّت خلاف و گناه در دل عارف راه ندارد.

آن كه نيت گناه كرده است، هرچند كه به فعل آن دست نيافته است، دل را از دست داده است، و اگر به فعلش هم دست يافت، فقه براى او حكمى دارد، سارق كه به نيّت سرقت از خانه‏اش بيرون شد، و به هدف پليدش نرسيد، احكام سارق بر او جارى نيست، و لكن عذابى و نكالى شديدتر از قطع يد بر جان خود وارد نموده است، «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ»[22] اگر آنچه را كه در نفس شما است، آشكار كنيد، و يا پنهان بداريد، خداوند شما را بدان محاسبه مى‏كند.

امام صادق عليه السلام فرمود: نگاه به گناه نكنيد كه كوچك است، به بينيد گناه چه كسى را مى‏كنيد.

علماى ما فرموده‏اند: همه گناهان ذنوب كبيره‏اند، و صغيره، به قياس و نسبت بعضى از آنها با بعضى ديگر است.

اين مطالب نمونه‏اى از فرمايشات كتاب و سنت و علماى دين است. بهتر از اينان چه كسى را سراغ داريد، غير از اين منطق وحى، يعنى قرآن مجيد در روى زمين چه كتابى را مى‏شناسيد، كه منطق وحى باشد، جز اين كتاب چه كتابى را انسان‏ساز و مدينه فاضله‏ساز مى‏دانيد، اگر كسى آگاهى دارد خبر دهد، ما كه هرچه جستيم هيچ نيافتيم.

شيخ در اواخر الهيّات شفاء گويد: اگر اين افعال را- يعنى آداب و احكام اسلام را- كسى كه معتقد به وحى هم نباشد انجام دهد، فائز خواهد بود، تا چه رسد به كسى كه آنرا از جانب خداوند معتقد است.

به راستى اگر با قطع نظر از ديندارى، احكام اسلام در متن اجتماع پياده‏

شود، آن اجتماع مدينه فاضله خواهد شد، تا چه رسد كه تعبّد به شرع، و اعتقاد به ثواب و عقاب هم بر آن مترتّب باشد.

در خاتمه با عرض تقدير و تشكّر مجدّد، به چند جمله مناجات امير المؤمنين و قدوة العارفين و برهان الموحّدين على عليه السلام تبرّك مى‏جوئيم: «اللّهمّ نوّر ظاهرى بطاعتك، و باطنى بمحبّتك، و قلبى بمعرفتك، و روحى بمشاهدتك و سرّى باستقلال اتّصال حضرتك يا ذا الجلال و الاكرام».

و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته‏

 (1). سوره بقره/ 107.
 (2). سوره فاطر/ 44.
 (3). حديد/ 22.
 (4). مجادله/ 20.
 (5). حشر/ 20.
 (6). نجم/ 40.
 (7). واقعه/ 62.
 (8). كافى، ج 2، ص 308، معرب.
 (9). كافى، ج 1، ص 190، معرب.
 (10). اسراء/ 37.
 (11). بقره/ 286.
 (12). وافى، ص 137/ 14، حديث دوّم، باب رؤيا.
 (13). اسراء/ 80.
 (14). سيره حلبيه، ص 269، ج 1، باب بدأ الوحى.
 (15). واقعه/ 79- 75.
 (16). كتاب توحيد، ص 84، چاپ سنگى.
 (17). مطففين/ 14.
 (18). ابراهيم/ 24.
 (19). سوره دهر/ 22.
 (20). سوره فصلت/ 31.
 (21). سوره جن/ 17.
 (22). سوره بقره/ 284.